Xan mülkü Tarxan – Müasir Lermontov şəhər- ARAŞDIRMA
Sentyabr 19
23:01
2016
Öz geniş köksündə qədim türk kitabələrini-
yazılı yazısız şahid abidələri, torpaqlar altında yatan əcdadlarımızın türk əzəmətini
dağa çevirən kurqanlar daşlarda türk imzası – tamğalar... İndi yad hüdudlara
sığınmış və ya əslindən kökündən şübhəli, amansız bir soyuqluqla ayrılıb qopan,
dəyişən-dəyişdirilən türk soylarının ana yurdu yadigarları nə qədər, hüznlü
dayanıb dursalar da göz dağı olmaq qədər canlı faktlardır.
Penza torpağı tatarların, çuvaş və mordvalıların
ilk vətənidir. Vaxtilə Volqa və Don çayları arası vadidə Tarxan kəndi Penza quberniyasının Çembar (Çəmbər)
dairəsinə məxsus idi.
Pyotrun vaxtında bu mülk çar sarayında şərəfli süfrəçi
(stolnik, masabəyi) ünvanlı Mixail Arqamakova mənsub idi (İndi vilayət ərazisində
ayrıca Arqamakov adlı yaşayış məntəqəsi qalmaqdadır). Kənd sonra çar Pyotrun ana babası Narışkinlərə keçir. Məhz onların
dövründə tatar məskəni Tarxana rus kəndliləri köçürülməyə başlamışdı. Rusiyanın
adlı-sanlı nəsillərindən olan Stolipinlərin mülkü olduqdan sonra Tarxan rus
şairi Mixail Lermontovun ana nənəsinə (qızlıq familiyası Stolıpina) cehiz
olaraq verilir. Və beləliklə mülk Arsenevlərə keçir. Qədim Moskva zadəganlarından
olan Arsenevlərin özünün də türk (bulqar) əsilli ruslardan olduğunu nəzərə
almaq lazımdır. (Arsenevlər soyu 1389-cu ildə xristianlığı qəbul edən
qızıl Orda əyanı Arslan Murzadan başlayır) Tarxan adı burada anadan olmuş və nənəsinin
kəndində uşaqlıq illərini keçirən Mixail Lermontovun (1814-1841) şərəfinə
1944-cü ildə dəyişdirərək Lermontovo adıyla əvəz edilmişdir. Sovet addəyişmə kampaniyasına uyğun belə dəyişdirilmələr
gülünc təsir buraxır: demək böyük Rus şairi Lermontov Lermontovoda
doğulmuş...
Tarixi və bədii əsərlərdə kəndin əsil türk adı
istifadə edilir: Tarxan kəndi Çəmbərdən şərqdə poçt yolundan 14 verst aralıda yerləşir. Tarixi türk yurdu Tarxan ətrafında
Arşinovka, Axmatovka, Bayka, Beketovka, Kazarka, Karamalı, Kurqanovka, Otorma, Raxmanovka, Saltıkovka, Yaksarka, Tatar və s. yaşayış
məntəqə adları qədim uzaq keçmişlə - Bulqar mədəniyyəti ilə, Xəzər dövrü ilə səsləşir.
Lermantov qabaqcıl rus şairlərindən biri
idi. Coşqun ruhlu şeirlərinin bir çoxu Qafqaza, onun gözəlliklərinə və yerli
xalqların azadlıq müharibəsi aparan mücahidlərinə həsr edilmişdir. Dostu
Rayevskiyə məktubunda türk dilini öyrənməyə başladığını, bu dili bilməklə nəinki
Qafqazda, habelə Asiyada keçinmək mümkün olduğunu deyərək türk dilinin
mövqeyini düzgün qiymətləndirmişdi.
Penza torpağında bu qədim ad böyük
keçmişə malikdir; Tarxan, Tarkan hunlardan başlamaqla, xəzər, bulqar və b. türk
və monqol xalqlarında təltif, rütbə, yüksək titul bildirirdi. Qədim
Rusiyada Qızıl Orda hakimiyyəti dövründə tarxan torpaqları, mülkiyyəti var idi. Bu
mülklər feodalın özü kimi (tarxan) toxunulmaz sayılır və dövlət vergilərindən
azad idi.
Radlova əsaslanaraq etimoloq Fasmer də
tarxan sözünün qədim türkcə tarkan "rütbə" (şərəf, ləyaqət) demək
olduğunu göstərir. Belə ki, Tarxan- tarkan qədim hunlar,
xəzərlər, bulqarlar və s.də yüksək rütbə sayılırdı. Geniş
yayılmış Tarxan yer adları vaxtilə həmin torpaqların Tarxan torpaqları olduğunu
göstərməkdədir. Tarxan "vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad təbəqə; yüksək
dövlət məmuru” mənasında da bir çox dillərə, o cümlədən fars, erməni, gürcü və
bir çox slav dillərinə keçmişdir. Rus soyadları (həmçinin erməni, gürcü) içərisində
"tarxan"la əlaqədar soyadlarının (Tarxanaşvili, Tarxanov, Tarxantsev, Tarxanyuk, Tarxanovski, Tarxanyan
və s.) varlığı da vaxtilə tarxanların
ruslarda xüsusi təbəqə olduğunu bildirməkdədir.
Rus dilindəki "Tarxanı aldadan
(yenən) hələ anadan doğulmamış...” atalar sözü tarxanların cəmiyyətdəki güclü mövqeyinə
işarədir.
Tarixən şərəf ünvanı olan bu termin arxaikləşsə də
ağızlarda "azad, sərbəst adam” mənasında yaşamaqdadır. Müasir rus dilindəki
(Maks Fasmer lüğətində qeyd olunduğu üzrə) tarxan "tədarükçü, xammal alıcısı,
qolçomaq”, habelə Tarxan və Tarxanov şəxs adları və soyadları və geniş türk dünyası
xəritələrində yer adı olaraq (çoxlu sayda Tarxan adlı yaşayış məntəqələri və həmçinin
Astarxan, Alma Tarxan, Tarxanqut, Tarxan Sunak, Tup Tarxan və s.) toponimləri
Qızıl Orda dövründə seçmə təbəqə sayılan tarxanların adı ilə əlaqədardır. Misirdə türklərin hakimiyyəti dövrü ilə səsləşən qədim nekropol adı olan Tarxan, Bakının
coğrafiyasında Tarxan adı (Pirallahı yarımadasında ərazi adı), tariximizin böyük şəxsiyyətlərindən biri olan Qaraqoyunlu Rüstəm
Tərxan – Uzun Həsənin müasiri, sərkərdə və canlı nitqdə azad, sərbəst, tam
ixtiyara malik adam anlamında "tərxan böyümək; tərxanı gəzmək” və s. həmin mənalarını ehtiva edir.
Professor
Minəxanım Təkləli
Qlobal.az
