Qlobal

 
Eyni məna verən iki söz: Azərbaycan və Abbas Mirzə
 
Azərbaycan canişini, Qacar taxtının varisi
 
Abbas Mirzənin həyatı və fəaliyyəti Azərbaycan tarixinin ən keşməkeşli dövrünə XIX əsrin əvvəllərindən XIX əsrin birinci rübünədək olan dövrü əhatə edir. O zaman İran dövləti anlayışı yox idi. Azərbaycan Qacarlar dövlətinin metropoliyası sayılırdı.  Bu metropoliyada hakimiyyətdə olan şahzadə "naibü-səltənət” adlanır, Azərbaycanın baş şəhəri Təbriz isə "vəliəhdnişin” yəni vəliəhdin oturduğu şəhər adlanırdı. O dövrdə Azərbaycan Qacarlar üçün strateji əhəmiyyətə malik idi. Çünki Azərbaycan Şimal tərəfdən Rusiya, qərb tərəfdən Osmanlı ilə qonşu idi. Cənub tərəfi isə indiki Hind okeanında adalar uğrunda ingilislərlə fransızların mübarizə meydanına çevrilmişdi. XIX əsr təkcə, Asiyada deyil, Avropada da təlatümlü dövr idi. Abbas Mirzə məhz belə bir dövrdə fəaliyyət göstərirdi. Fətəli şah Qacar Abbas Mirzəni Əhməd bəy Müqəddəmdən sonra Azərbaycana canişin təyin etmişdi. Abbas Mirzə yaşlanmış Əhməd bəy Müqəddəmdən çox məsləhətlər alıb. Abbas Mirzənin yaşlıların sözünə qulaq asması, böyüklərə ehtiramla yanaşması bütün mənbələrdə dönə-dönə qeyd olunur. Hətta ingilis, fransız diplomatları belə Abbas Mirzədə böyük dinləmə və analiz qabiliyyəti olduğunu qeyd edirlər.
 
Rusların Azərbaycanı işğala başlaması
 
1801-ci ildə 1783-cü ildə imzalanmış Georgiyevsk müqaviləsi yenilənir.  Həmin il əzəli Azərbaycan torpaqları olan Loru, Pəmbək, Borçalı, Şəmşəddin, Şərqi Gürcüstanla birgə Rusiya tərəfindən ələ keçirilir. Mənbələrə görə, bu dövrdə Şərqi Gürcüstanda hakimiyyətdə olan XII Georgi əqli cəhətdən zəif olub. O, Sisyanovla imzaladığı müqavilənin şərtlərini belə dərk etməmişdi. Bundan son rus qoşunları iki istiqamətdə Azərbaycan üzərinə yeriməyə başlayırlar. Onlar Azərbaycana həm Car-Balakən, həm də Gəncə istiqamətindən daxil olurlar. Car-Balakən camaatı ilə "Andlı öhdəlik” deyilən müqavilə imzalanır. Bu müqaviləyə görə yerli əhali ipək şəklində xərac verməli, çar qoşununa müqavimət göstərməməli idi. Car-Balakən camaatının uşaqları Tiflisdə girov kimi saxlanılırdı. Lakin Rusiya onları guya girov kimi deyil, təhsil vermək adı ilə himayəsində saxlayırdı.
 
Qacarların Rusiyaya müharibə elan etməsinin səbəbi - Cavad xanın öldürülməsi
 
Rus ordusunun əsas hədəfi Gəncə idi. Çox zaman tarixşünaslığımızda Qacarların Rusiyaya qarşı niyə müharibə elan etməsinin üzərində sakitcə keçilir. Fakt faktlığında qalır, Gəncə Rusiya tərəfindən işğal edilənə qədər Qacarların Rusiyaya qarşı ciddi bir etirazı yox idi. Lakin Gəncənin işğalı zamanı camaata divan tutuldu, Sisyanov Gəncədə dəhşətli qan tökdü. Sisyanov dəfələrlə məktubunda Cavad xana hədə-qorxu gəlsə də, Cavad xan buna əhəmiyyət vermirdi. Son məktublaşmada isə Sisyanova cavabı belə olur ki, "əgər məqsədin müharibədirsə, gəl müharibə edək”. Gəncənin işğal xəbəri Abbas Mirzəyə çatdıqda o atası Fətəli şah Qacarla məsləhətləşir və faktiki olaraq, Rusiya hökumətinə müraciət edilir ki, qoşunlar Gəncədən və bizim domenimiz, mülkümüz olan Şərqi Gürcüstandan çıxarılsın. Qacariyyə dövlətinə rədd cavabı verildiyi üçün müharibə başlayır.
 
Abbas Mirzənin Azərbaycan ordusunda apardığı islahatlar
 
Müharibə yenicə başlayanda Abbas Mirzə hiss edirdi ki, ordu müharibəyə hazır deyil. Çünki orduda yalnız orta əsrlərdən qalma silah növləri var idi – tüfənglər, dayandoldurum adlandırılan silahlar. Abbas Mirzə hiss edirdi ki, mütləq ordunu yeniləmək lazımdır. Bu dövrdə Rusiyanın Avropada əsas rəqibi Fransa idi. Buna görə də Abbas Mirzə ordunu silahla təchiz etmək üçün fransızlara müraciət edir. Qeyd edək ki, Abbas Mirzənin qoşununda ingilis və fransız təlimatçılar var idi. Lakin burada bir qeyri-müəyyənlik var. Orduda islahatların ilk mərhələsini aparan Qaspar Druvil adlı təlimatçı ingilis mənşəli olsa da, bəzi mənbələr onun Azərbaycanda böyüdüyünü qeyd edir. İslahatlar müharibə müddətində aparılır. "Zəmburək” deyilən toplar əvvəllər dəvələrin üstündən atılırdısa, artıq atların da üstündən atılmağa başlayır. Üstəlik, əsgərlər üçün vahid uniforma təyin edilir. Onu da deyək ki, bu dövrdə Rusiyaya qarşı mübarizə aparan ordunun adı "Azərbaycan ordusu” idi. Abbas Mirzənin böyüklüyü onda idi ki, indiyə qədər qacarlarla əfşarlar arasında olan soyuqluğu bircə kəlmə ilə aradan qaldıra bildi:  "Vətən təhlükədədir”. Və bu sözdən sonra Urmu ətrafında yaşayan bütün əfşarlar Abbas Mirzənin ordusuna qoşulmuşdu. Abbas Mirzənin qoşununda şahsevənlər, xocavənd tayfaları da iştirak edirdi. O, güclü strateq kimi Muğan, İrəvan və Şirvan istiqamətində hərəkət etməyi qərara alır.
 
Abbas Mirzənin əsgər sevgisi
 
Qaspar Druvil tərəfindən çəkilən rəsmlərdən görünür ki, Azərbaycan ordusunun əsgərləri göy rəngli forma geyir, qırmızı yaxalıq taxırdı, formanın düymələri qotazlı və qızılı rəngdə idi. Zabitlərlə əsgərlərin forması fərqlənirdi. Abbas Mirzə hər bir əsgərini övladından əziz tuturdu. Məsələn, Təbrizə yaxınlaşanda eşitmişdi ki, orada epidemiya yayılıb və bu epidemiya nəticəsində onun iki oğlu ölüb. Saray adamları ona bu xəbəri çatdıranda deyir ki, "elə bildim, əsgərim ölüb. Mənim üçün əsgərimin ölümü daha faciəlidir”. Hətta "bəlkə də onlar böyüyəndə əsgər olmayacaqdılar” deyir və sanki bununla özünə təskinlik verir.
 
Rus ordusuna vurulan ilk ağır zərbələr
 
O dövrdə İrəvan xanlığı Rusiyaya meyl edirdi. Çünki xanlıqlar Gəncə faciəsindən sonra çox qorxmuşdular. Görünür məhz bundan sonra Qarabağ xanı İbrahim xan özü ilə yanaşı qaynı Şəki xanı Səlimi də vadar edir ki, "Kürəkçay” müqaviləsi imzalansın. Bu müqaviləyə görə, Qarabağ və Şəki xanlıqları birbaşa Rusiyadan asılı vəziyyətə düşürdülər. İrəvan xanlığının da buna meyl etdiyini duyan qızılbaşlar ordusu İrəvan istiqamətində yürüş edir, Üçmüəzzin və Qəmərli döyüşlərində rus ordusuna ağır zərbələr endirir. Bu ağır zərbələrin başqa səbəbi də vardı - mənşəyində həm ermənilik, həm də gürcülük olan Sisyanov Bakıda öldürülmüşdü. Sisyanov özündən həddən artıq razı olduğu üçün düşünürdü ki, qala qapılarının açarlarını ona verəcəklər. Lakin gözlədiyi nəticə olmadı və Sisyanov qətlə yetirildi, onun kəsilmiş başını Fətəli şah Qacara göndərdilər. Bu da rus qoşunu içərisində çaxnaşma yaratmışdı.
 
Fransızlarla ittifaqın pozulması, ingilislərin Azərbaycan ordusunda pozuculuq fəaliyyəti
 
Burada bir məqama diqqət etmək lazımdır. Bu zamana qədər fransızlar Abbas Mirzə ordusunun yenidən qurulmasında yaxından iştirak edirdilərsə, sonradan soyuma müşahidə olundu. May ayında Finxenşteyn sazişini imzalayandan sonra iyunda Tinzit sülhü bağlanır. Nəticədə Rusiya ilə Napoleon arasında ittifaq yaranır. Buna görə də Azərbaycan ordusunda ingilislərin mövqeyi möhkəmlənməyə başlayır. Nəticədə Qordon tərəfindən düzəldilən toplar işə salınır, hətta toptökmə zavodları tikilir. Abbas Mirzə bu toplara böyük önəm verirdi. Mənbələrdə qeyd olunur ki, atəş səslərinin sərrastlığından rus sərkərdələri hiss edirdilər ki, bu, Azərbaycan ordusunun zərbələridir.  Fransa ilə ittifaqın pozulması, ingilislərin də pozuçuluq fəaliyyəti Qacar ordusunda müəyyən mənada zəiflik yaratdı. Nəticədə uzun müddət hərbi əməliyyatlar aparılmır. Birdən-birə 1812-ci ildə hərbi əməliyyatlar yenidən qızışır. Bu ilk növbədə, Rusiyanın Avropa cəbhəsində əl-qolunun açılması və sürətlə Napoleon üzərinə yeriməsi ilə əlaqədar idi. Belə bir zamanda Abbas Mirzə müdafiə mövqeyi seçmişdi. Qeyd edək ki, ruslarla döyüşlər aparılan ərazidə yerləşən qalaların əksəriyyəti Avropa standartlarına uyğun şəkildə tikilmişdi – toplar üçün mazğallar, divarların qalınlığı və s. nəzərə alınmışdı.
 
Aslandüz məğlubiyyəti və Gülüstan müqaviləsi
 
1812-ci ildə Abbas Mirzə Aslandüz yaxınlığında ağır məğlubiyyətə uğrayır. Bu orduda müəyyən çaşqınlıq yaratsa da, yenidən güclərini toplayaraq rusların daha da irəliləməsinin qarşısını ala bilirlər. Abbas Mirzə ruh düşkünlüyü ilə Gülüstan müqaviləsinin imzalanmasının şahidi olur. Düzdür, müqaviləyə imza atanlar arasında Abbas Mirzə özü yox idi. Müqavilə Qacariyə tərəfdən Əbdülhəsən Şirazi,Rusiya tərəfdən isə Ratişev tərəfindən imzalanıb. Müqaviləyə görə,İrəvan və Naxçıvan istisna olmaqla, Dağıstan, Şərqi Gürcüstan və Azərbaycanın şimalındakı xanlıqlar Rusiyaya verilir.
 
Abbas Mirzəyə qoşulmağa razı olan İbrahim xanın ruslar tərəfindən öldürülməsi
 
Burada bir məqama diqqət etmək lazımdır - Qarabağ xanı İbrahim xan xəyanət yolunu seçmişdi. Abbas Mirzə onu inandırmağa çalışırdı ki, ruslar gec-tez onu məhv edəcəklər. Abbas Mirzə analığı (Fətəli xanın hərəmi, İbrahim xanın bacısı) Ağabacıya təlqin etdi ki, onun qardaşının tutduğu yol düzgün deyil. İbrahim xan Abbas Mirzəyə məktub yazaraq bildirmişdi ki, "günahlarımı etiraf edirəm, sizin tərəfə keçməyə hazıram”. Lakin bu zaman İbrahim xanı onu öldürürlər. Mənbənin yazdığına görə, Abbas Mirzənin qoşunu Şuşaya daxil olmaq üçün Araz sahilinə gələndə İbrahim xanın cəsədinin hissələrini kəfənə büküb gətiriblər. Tarix göstərdi ki, vətənə xəyanətin nəticəsi sonda belə olur. Abbas Mirzə bu məğlubiyyətdən nəticə çıxardı.
 
Azərbaycanlıları təhsil almaq üçün Avropaya göndərən maarifçi Abbas Mirzə
 
O, Azərbaycan tarixinə təkcə sərkərdə kimi yox, eyni zamanda maarifçi kimi daxil olub. Abbas Mirzənin təşəbbüsü ilə seçilən xüsusi istedadlı uşaqlar təhsil almaq üçün Avropaya göndərilirdi. Hərbi təhsil almış o gənclər II Rusiya-Qacar müharibəsində, xüsusilə, 1821-23-cü illərdə baş verən Osmanlı-Qacar müharibələrində yaxından iştirak ediblər.
 
Baş kəsməyə qarşı olan, ruslara qarşı olan hər kəsə qucaq açan şahzadə
 
O zaman belə qayda qoyulmuşdu - atası Fətəli şah kəsilmiş rus başı gətirənlərə mükafat verərdi. Abbas Mirzə bu qaydanı qadağan etdi. Əksinə, əsir düşmüş əsgərlərə müraciət edirdi ki, "gedə də bilərsiniz, qala da”. Amma əsir götürülən Rusiya ordusunun əsgərləri Abbas Mirzənin yanında qaldı. Hətta II Rusiya-Qacar müharibəsində məhz qacarlar tərəfində döyüşdü. Onların əksəriyyəti mənşəcə rus deyildi. Polşada rekrut vasitəsilə toplanmış və gürcü əsilli əsgərlər idi. Yeri gəlmişkən, Sisyanovu rus təhsili almış gürcü hesab etsələr də, II İraklinin doğma övladları Aleksandr və Teymuraz Abbas Mirzənin yanında fəaliyyət göstərirdilər. O da onlara qayğı ilə yanaşırdı. Hətta XII Georginin oğlu belə Abbas Mirzə sarayına gəlməyə üstünlük vermişdi. Əvvəllər Rusiya ilə yaxınlığı ilə seçilən Dağıstan və Şimali Qafqazın bir çox hakimləri öz səhvlərini başa düşərək Abbas Mirzənin yanında yer almışdılar.
 
"Günəş Şərqdə doğursa, niyə ilk olaraq bizim yox, qərblilərin başını qızdırır?”
 
1812-ci il məğlubiyyətindən sonra Abbas Mirzə ordunu daha da təkmilləşdirmək qərarına gəlir. Topçu dəstələri, muşketlər daha keyfiyyətli tüfənglərlə əvəz olunmağa başladı. Yeganə problem maliyyə ilə bağlı idi. Abbas Mirzə çox vaxt bunun öhdəsindən öz hesabına gəlirdi. Digər tərəfdən Abbas Mirzə bütün Azərbaycan ərazisində çaparxana və poçt idarələri yaratmışdı. Bu da hər bir informasiyanın sürətlə ötürülməsinə xidmət edirdi. Onun Jauber adlı fransız diplomatı ilə söhbəti var. Jauber qeyd edirdi ki, Abbas Mirzə onunla ancaq türk dilində danışırdı. Çünki Abbas Mirzə fars dilinə o qədər də önəm vermirdi. Nəsrəddin şah Qacar da şah ediləndən 5-6 il sonra fars dilini öyrənməyə başlayıb. Çünki buna ehtiyac duymurdu. Jauber qeyd edir ki, "Abbas Mirzə ona Napoleon, 1789-cu il Fransa inqilabı haqda sual verdi. Mən ona müəssisələr, istehsal olunan məhsullar haqqında məlumat verəndə, o dedi ki, "Günəş Şərqdə doğsa da, birinci sizin başınızı qızdırır. Təəssüf ki, biz çox zaman bildiklərimizi özümüzlə qəbirə aparırıq”. Bu sözləri Abbas Mirzə acı-acı deyirdi. Abbas Mirzə əhaliyə istehsalın nə olduğunu göstərmək üçün kiçik kürk fabriki açmışdı.
 
Ruslardan revanş almağa hazırlaşan Qacar dövlətinə "Osmanlı kötəyi”
 
Fransız və ingilislər etiraf edirdilər ki, Azərbaycan ordusu həm piyada, həm də süvari baxımından o dövrün Avropa orduları ilə müqayisə edilə bilərdi. Çox təəssüf ki, ordunun kamilləşdiyi bir dövrdə, 1820-ci ildə Osmanlı ilə müharibə başlanır. Bu müharibənin başlanmasında rusların, yoxsa hansısa Qərb dövlətinin əlinin olması məlum deyil.  Sadəcə, o məlumdur ki, Osmanlı ordusu bütün cəbhə boyu, Təbrizdən Van ətrafına qədər olan ərazidən Azərbaycan üzərinə yeridi. Fikir verirsinizsə, bu sərhəd Azərbaycan sərhədidir. Osmanlı ilə müharibədə döyüşlərin bir istiqamətinə Abbas Mirzənin qardaşı, digər istiqamətə isə özü başçılıq edirdi. Qəribədir ki, Bağdadın tutulmasına az qalmış, qəfildən döyüş əməliyyatları dayandırılır. Belə bir fikir var ki, əməliyyatların dayandırılmasının səbəbi şiələrin dini mərkəzi olan Kərbəlaya top qəlpəsinin düşə bilmə ehtimalı ilə bağlı olub. Yəni, hücum Qacarların sarayındakı mollaların fətvası ilə dayandırılır. Lakin şimal-qərb istiqamətində Abbas Mirzə Van qalasını tutur. Ərzurumun həndəvərində olarkən 1823-cü ildə Ərzurum müqaviləsi bağlanır və qoşunlar geri çəkilir. O müqavilə ərəfəsində də Abbas Mirzə gözəl fikir deyib: "Dilimiz birdirsə, niyə savaşmalıyıq?”.
 
Xəzərin rus dənizi olmasına etiraz edən Abbas Mirzə və eyş-işrəti düşünən Fətəli şah
 
Rusiya sarayında ən çox qorxulan adam Abbas Mirzə idi. Çünki Fətəli şahdan qorxmurdular, bilirdilər ki, o çox zaman eyş-işrətlə məşğul idi. Fətəli şah eyş-işrətlə məşğul olduqlarını görməsinlər deyə, hətta ən yaxın adamlarının gözlərini çıxartdırmışdı. Gözü kor olan o şəxsləri qəsdən eyş-işrət məclisində əyləşdirirdi. Hətta Gülüstan müqaviləsi imzalananda Abbas Mirzə Xəzər dənizinin Rusiyanın daxili dənizinə çevrilməsinə qarşı çıxmışdı. Abbas Mirzə müqavilədəki Xəzər dənizində yalnız rus gəmilərinin üzəcəyinə dair bəndə etiraz edərkən Fətəli şah demişdi ki, "bir ovuc şor sudur, verin aparıb töksün atasının gözünə”. Abbas Mirzə hər şeylə bərabər həm də atasının yarıtmaz siyasətinin qarşısını almağa məcbur idi.
 
Gülüstandan Türkmənçaya gedən yol: II rus-qacar müharibəsini kim başladı?
 
Çox zaman deyirlər ki, II rus-qacar müharibəsinin başlanmasında guya Abbas Mirzə əsas rol oynayıb. Bu, kökündən yanlışdır. II Rusiya-Qacar müharibəsi başlayana qədər ruslar dəfələrlə Tehrana, Təbrizə elçi göndəriblər. Hətta Abbas Mirzə rusların məktublardan birini cırmışdı. Sonradan ingilis deputat o məktubu yapışdıraraq Fətəli şaha vermişdi. Abbas Mirzənin təkidi ilə ruslar Muğanı qacarlara qaytarmağa razılıq vermişdilər. Lakin Fətəli şahın ətrafındakı qaragüruhçu mollalar və Abbas Mirzəni sevməyən şahzadələr bunun əleyhinə çıxdılar. 1825-ci ildə rus çarı Aleksandr vəfat edir. Bu ölüm xəbərini rusların diplomatik nümayəndəsi əvvəlcə Abbas Mirzəyə, daha sonra Tehran sarayına çatdırır. I Nikolay taxta çıxır. Abbas Mirzə müharibə tərəfdarı olmadığı halda, Fətəli şah Sankt-Peterburqdakı dekabristlər hərəkatından bəhrələnmək istəyir və orduya hücum əmri verir. Bu hücum zamanı da 3 istiqamət seçildi. Abbas Mirzə "əsas hədəflər Gəncə və Tiflis olmalıdır” deyə təkid etsə də, ona Şuşada ruslar əleyhinə üsyan hazırlandığı barədə yalan məlumat verdilər. Guya Xudafərini keçən kimi Şuşa əhalisi rus qarnizonunu qovacaq və Qacar ordusu problemsiz şəhərə daxil olacaq. Lakin nəticə başqa oldu. Faktiki olaraq Şuşanın mühasirəsinə 48 gün vaxt itirildi. Bu isə istər taktiki, istərsə də strateji baxımdan itki demək idi.
 
Şəmkir, Gəncə və İrəvanda ard-arda məğlubiyyətlər, Azərbaycanın növbəti dəfə işğalı
 
O dövrün müəlliflərindən Nasir Nəcmi Qacar ordusunun ard-arda fəlakətə düçar olmasını qərargahda çalışan ingilislərin Rusiyaya məlumat ötürməsi ilə əlaqələndirir. Çünki Qacar ordusunun bütün planları əvvəldən Rusiya komandanlığına məlum olurdu. Məsələn, Şəmkir yaxınlığında Qacarları məğlub edən erməni mənşəli general Mədətov bilirdi ki, üzərinə çoxsaylı Qacar ordusu gəlir və yalandan belə bir məlumat yayılmışdı ki, guya Mədətovun ordusunda yalnız Tiflisdən gəlmiş 200-300 erməni var. Ancaq Mədətov bütün topxananı meşədə gizlətmişdi. Bu yalan məlumatlar səbəbilə Qacar ordusu əvvəl Şəmkirdə, sonra Gəncədə məğlub olur. Hətta bu döyüşlərdə Abbas Mirzə ayağından yaralanır. Onunla bir səfdə döyüşənlər biri də təəssüf ki, Laçın ağa (gürcü dilində adı məlum deyil) idi. O eyni zamanda Osmanlı-Qacar müharibəsində də iştirak etmişdi. Çobandağı döyüşündə Abbas Mirzə onu itirdi. Sonradan onun sevimli rus əsirlərindən təşkil olunmuş əsgərləri, məsələn qacarların tərəfində döyüşən ingilis Neyts məhv edildi. Rus mənbələrinin yazdığına görə, ruslar onun ingilis olduğunu biləndə ağaca sarıyıb, güllə ilə deşik-deşik etmişdilər. Həmin döyüşdə korpusun digər üzvləri də məhv edildi. Bu dəfə Abbas Mirzə bütün gücünü İrəvanı qorumağa yönəltdi. Lakin Abbasabad, Sərdarabad döyüşlərindəki məğlubiyyətdən sonra İrəvan qalası da çökür. Onu da deyim ki, Rusiya İrəvanı tutarkən hətta Napoleona qarşı istifadə etmədiyi ağır mərmilərdən istifadə etmişdi. İrəvanın çöküşü faktiki olaraq, şimal tərəfdən Osmanlı-Qacar sərhədlərinin bağlanmasına, digər tərəfdən Naxçıvan və Güney Azərbaycana yol açılmasına səbəb olur. Nəticədə yenə də Fətəli şahın oğluna zamanında yardım etməməsi nəticəsində Azərbaycanın böyük bir hissəsi işğal edilir.
 
Mollaların təslimçi siyasəti və Türkmənçay müqaviləsi
 
Bu zaman xəyanət yolunu tutan adamların əksəriyyəti ruhani din xadimləri idi. Məsələn, Təbrizin tutulan zaman Təbriz dini icmasının başçısı – qapıların açdırmış, hətta ruslara qurban da kəsdirmişdi. Hətta demişdi ki, Allah qələbəni kimə lazımdırsa, ona da verəcək. Ona görə də Abbas Mirzənin hər zaman irticaçı mollalardan zəhləsi gedib. Faktiki olaraq, Təbrizdən sonra Tehrana yol açıldı. Abbas Mirzə ruslarla danışığa gedir. Mərdlik göstərərək, həyatını riskə ataraq Paskeviçi  təkbətək görüşə dəvət edir. Tufarqan kəndi yaxınlığında özü ilə cəmi 500 atlı götürən Abbas Mirzə 4 minlik rus qoşununun içərisinə gedir. Abbas Mirzənin məqsədi paytaxt Tehranı qorumaq idi. O, Paskeviçə deyir ki, "təəssüf ki, öz ölkəmdə məni qonaq kimi qarşılayırlar” . Hələ də müdafiə olunan Ərdəbilin verilməsi müqabilində rus qoşunlarının Tehran üzərinə yürüşü dayandırılır. Bu dəfə əsas danışıqlar Türkmənçay kəndində aparılmışdı. Burada imzalanan müqavilə Azərbaycan tarixinin ən faciəvi müqavilələrindən biridir.
 
Abbas Mirzənin çar Nikolayın qarşısına qılıncla gedən oğlu
 
Abbas Mirzə özündən sonra kimi qoymuşdu? Onun övladlarından bütün döyüşlərdə atasını müşayiət edən Cahangir Mirzə "Tarixi nou”, yəni "Yeni tarix” adlı əsər yazmışdı. O, eyni zamanda cəngavər idi. Tehranda Qriboyedov öldürülərkən Azərbaycan ordusunun mübarizə aparmaq gücü qalmamışdı. Abbas Mirzə məcburiyyətdən 500 əsgər və 30 topla ruslara qarşı heç olmasa 2 gün mübarizə aparmağa çalışdı. Bu zaman digər oğlu Xosrov Mirzəni belə bir zamanda Sankt-Peterburqa danışıqlara göndərdi. Bundan əvvəl Xosrov Mirzə Paskeviçlə danışıqlarda da iştirak etmişdi. Paskeviç ona atasına çox bənzədiyi üçün gülə-gülə "yarım Abbas” demişdi. Nikolayın qəbuluna gedəndə Xosrov Mirzədən qılıncı çıxarmağı xahiş edirlər, lakin imtina edir və deyir ki, "biz silahla gəzməyə öyrəşmişik”. Nikolayın qəbulunda o qılıncın qəbzəsini yerə, ucunu isə ürəyinə dirəyir. Sanki bununla üzrxahlıq edirdi ki, yenidən müharibə başlamasın. Rusiya da sanki həqiqətən Qriboyedov məsələsini unudur.
 
Qacariyə - Azərbaycan dövləti, Qacar ordusu - Azərbaycan ordusu
 
Rusiyaya verilən bəxşişlər içərisində vaxtilə Nadir şahın Dehlidən gətirdiyi böyük moğol xəzinəsinin ən böyük almazlarından biri də vardı. Bundan sonra Rusiyanın digər bölgələrində, xüsusilə Qərbi Avropa ölkələri ilə münasibətlərinin kəskinləşməsi istər-istəməz ruslar və Qacarlar arasında isti münasibətin yaranmasına gətirib çıxarır. Bu zaman Azərbaycanın şərq hissəsində - Kirman, Yəzid və Xorasanda üsyanlar qalxır. Mənbələrin yazdığına görə, o üsyanları Azərbaycan ordusu yatırdır. Məhz Azərbaycan ordusu, çünki o zaman düşmən də, dost da bu ordunu Azərbaycan ordusu adlandırırdı. Bu, onun göstəricisi idi ki, indiyə qədər Rusiya-İran müharibəsi adlandırdığımız müharibə məhz Rusiya-Azərbaycan müharibəsi idi. Çünki müharibə Azərbaycanın ərazisində gedirdi, ruslara qarşı döyüşənlər də Azərbaycan ordusu idi. Bu, həm də Qacar dövlətinin, Qacariyənin Azərbaycan dövləti olduğunu göstərir. Çünki bu ölkənin "naibü səltənəti” Təbriz şəhərində otururdu. Ölkənin paytaxtı isə ondan bir az aralıda olan Tehran şəhəri idi. Ölkənin bütövlüyünü təmin edən Azərbaycan ordusu idi. Deməli, Qacarlar dövlətinə tam mənada Azərbaycan dövləti deyə bilərik.
 
Son nəfəsində "Azərbaycan” deyərək dünyaya göz yuman şahzadə
 
Qlobal.az