Qlobal

...O da çoxları kimi sakit və xoşbəxt həyat yaşamaq istəyirdi. Dərd-sərdən, haqsızlıqlardan, tənhalıqdan uzaq... O da bir çoxları kimi işə könül rahatlığıyla gəlmək, arzularını, istəklərini həyata keçirmək niyyətindəydi. Hansısa maneələrə, şər-böhtanlara, ədalətsizliklərə uğramadan... O da əksəriyyət kimi ailə sahibi olmağı, təklikdən, tənhalıqdan qurtulmağı arzulayırdı... O, xoşbəxt olmaq istəyirdi. Həm bir insan, həm də bir peşəkar rejissor, sənətkar kimi...

Amma tale üzünə heç gülmədi. Həyatının bir neçə anlarını çıxmaq şərtilə. O, xoşbəxtliyin tam olaraq nə demək olduğunu bilmədi. Nə bir insan, nə də bir sənətkar kimi. O, xoşbəxt ola bilmədi. Nə sənətdə, nə də həyatda...

Demək olar ki, bütün yaradıcılığı boyu haqsızlıq onu təqib etdi. Qarşısına sədlər çəkildi. Arzuları pərən-pərən oldu. Müxtəlif bəhanələrlə filmləri əlindən alındı. Həyatı da eləcə... Ömrünün sonuna qədər tək-tənha, yalqız yaşadı. İllərlə sevdiyi qadının, yeganə oğlunun üzünə həsrət qaldı. Ömrünün son günlərində belə onları görmək nəsibi olmadı. Nə yasına gəldilər, nə məzarının üstünə... O, bax elə beləcə də ömrünü başa vurdu. Kino həyatında böyük haqsızlıqlara düçar olmuş, ömrünü yalqız başa vurmuş, Azərbaycanda ilk rəngli bədii filmin müəllifi olaraq adını tarixə həkk etmiş görkəmli rejissor Hüseyn Seyidzadə kimi... 

Aktyor, rejissor köməkçisi, rejissor... 

Bəlkə də ömrünün ən xoşbəxt, qayğısız çağları elə uşaqlıq illəri olub... Amma bu da cəmi 8 il davam edib. Hüseyn Seyidzadə 1910-cu il oktyabrın 15-də İrəvanda doğulub. Atası Mirəli bəy ticarətlə məşğul olurdu. Anası Ruqiyyə xanım isə evdar qadın idi. Ailə 1918-ci ilə qədər Qəmərlidə yaşayıb. Lakin erməni daşnaklarının azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törətdiyi 1918-ci ildə 8 yaşlı Hüseynin ailəsi doğma yurdu tərk edərək əvvəl Tiflisə, sonra isə Bakıya köçməli olur. Bakıya köçəndə Hüseyn artıq üçüncü sinifdə oxuyurdu... 

Həyatda qarşılaşdığı ilk ən böyük faciəni də elə uşaqlıq illərində yaşayır. Kiçik yaşlarında atasını itirir. Atası Mirəli bəy Qarsda vəfat edir və elə orada da dəfn olunur (Mirəli Seyidovun Qarsdakı məzarını illər sonra qardaşı Mirqasım Seyidovun nəvəsi Dilarə Seyidzadə tapır). Atasının vəfatından sonra Hüseyni və ailəsini əmisi Mirqasım Seyidov saxlayır. Qardaşının 2 oğlunu və 2 qızını özünün 3 oğlu və 2 qızından ayırmır. Onları da öz doğma balaları kimi saxlayıb böyüdür... 
Hüseyn Seyidzadə bir müddət Bakıda Lenin adına trikotaj fabrikində fəhlə işləyir. 1928-ci ildə Bakı İşçi teatrında kütləvi səhnələrdə çıxış edir. 1929-cu ildən isə burada aktyor kimi fəaliyyətə başlayır. Elə həmin il teatr onu Leninqrada təhsilini davam etdirməyə göndərir. Orada Dövlət Fəhlə Gənclər Teatrında təcrübə keçir, 1930-cu ildə Bakıya, kinostudiyaya qayıdır. Həmin il o, "İlk komsomol buruğu” bədii filmində neftçi rolunda çəkilir. Bununla da ecazkar kino sahəsindən ömrünün sonuna qədər ayrıla bilmir. 

Ancaq kinoya olan həvəs, sevgi hələ uşaqlıqdan özünü göstərirdi. Bacısı Zəhra xanım xatirələrində danışardı ki, "Hüseyn tez-tez dərsi buraxırdı, kinoya qaçırdı, pulu olmayanda, seansdan sonra stullar arasında gizlənib, o biri seansa da baxırdı. O elə uşaqlıqdan kinoya bağlanmışdı. Tale də onu kinoya gətirdi. Hətta anam Ruqiyyə ilə məni də kinofabrikə aparıb, "Əlsizlər” filminə çəkdirmişdi”.

Xoşbəxtlik idimi bu, ya bədbəxtlik, bunu hələ bilmirdi. Bildiyi bircə o idi ki, kinonu sonsuz məhəbbətlə sevirdi. Qismətiydimi bu, ya alın yazısı?! Amma tale onu həqiqətən də kinoya gətirirdi. Əvvəl bir aktyor, sonra isə rejissor köməkçisi və rejissor kimi. Hüseyn Seyidzadə 1 ilə yaxın Bakı kinostudiyasında rejissor köməkçisi işləyir. 1931-ci ildə isə Moskvaya yola düşür. Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda təhsil alır. Kulişov və Eyzenşteynin rejissorluq emalatxanasında, "Lenfilm”, "Mosfilm”, Maksim Qorki adına kinostudiyada təcrübə keçir, bu studiyalarda istehsal olunan filmlərdə rejissor assistenti, ikinci rejissor işləyir. Sovet ekranının adlı-sanlı ustaları Petrovun, Aleksandrovun, Lyudkeviçin rəhbərliyi altında çalışır. 1936-cı ildə institutu qurtarıb Bakıya qayıdan gənc mütəxəssis kinostudiyada "Bakılılar”, "Bir ailə” bədii filmlərində dublyaj rejissoru, rejissor assistenti işləyir. 

Kino tariximizdə ilk rəngli bədii filmə imza atır.

Hüseyn Seyidzadənin müstəqil rejissor kimi kino həyatı 1939-cu ildə "Ayna”yla başlayır. Amma elə ilk dəfədən də uğursuzluğa düçar olur. Niyazi Bədəlovla birgə çəkdiyi film məlum olmayan səbəblərdən yarımçıq dayandırılır. Bundan sonra yarımçıq qalan "Ayna”nın materiallarından istifadə edərək müharibə mövzusunda yeni bir film çəkirlər. İmran Qasımovun ssenarisi əsasında 1943-cü ildə hazır olan film bu dəfə "Sovqat” adlandırılır. Baş rolu Leyla Bədirbəyli ifa edir.
1953-cü ildə kinostudiyada "Doğma xalqıma” bədii-sənədli filminin istehsalı başlayır. Filmin quruluşu rejissor Yan Fridə tapşırılır. Görkəmli rus kinorejissoru M. Rommun xahişindən sonra isə Hüseyn Seyidzadəyə Yan Fridlə birgə bu filmi çəkməyə icazə verilir. Beləliklə, 1954-cü ildə Azərbaycanda ilk rəngli bədii-sənədli film müvəffəqiyyətlə çəkilib ekranlara buraxılır. Məhz bundan sonra Hüseyn Seyidzadəyə müstəqil olaraq tammetrajlı bədii film həvalə olunur.

1956-cı ildə, nəhayət, kino taleyi Hüseyn Seyidzadənin üzünə gülür. Bəlkə də kino həyatında özünü xoşbəxt hiss etdiyi vaxtlardan biri elə onda olur. Azərbaycan kino tarixində ilk rəngli bədii film olan "O olmasın, bu olsun”a quruluş verir. Dahi Üzeyir Hacıbəylinin eyniadlı operettasını Sabit Rəhmanın ssenarisi əsasında ekranlaşdırır. Amma bu xoşbəxtliyin də ömrü qısa olur. Elə ilk təqdimatdan sonra film böyük tənqidlərə tuş gəlir. "...Heç bir estetik qanuna tabe olmayan, mənasız və zövqsüz çəkilmiş səhnələr, lüzumsuz vuruşma, qaçışma, hay-küylər... Eybəcər oyunbazlıqlar... Rejissor işinin pərakəndəliyi hər obrazda, hər kadrda özünü göstərir...” kimi fikirlər ("Kommunist” qəzeti), ""O olmasın, bu olsun” filmində tamaşaçıların etirazına səbəb olan qüsur... kinokomediyada olmayan, sonra əlavə edilmiş primitiv əhvalatlar - bazarda qoçuların davası, Rüstəm bəyin evində qonaqların qalmaqalı, hamamda çəkilən çirkin naturalist səhnələr və i. a. kimə lazım idi? Bu əhvalatlar filmdə o qədər işıq, o qədər hay-küylə verilmişdir ki, komediyanın əsasını təşkil edən ictimai motivlər kölgədə qalır...” ("Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti) kimi tənqidlər mətbuatda dərc edilir. Lakin bunların heç biri filmin ekran ömrünü qısalda, şöhrətini, tamaşaçı sevgisini azalda bilmir. Azərbaycanın ən böyük aktyorlarının "çələngi” sayılan bu film 60-dan artıq ölkədə nümayiş olunur. Bu günün özündə də televiziya kanallarında göstəriləndə maraqla izlənilir, güldürür və düşündürür. 

Hüseyn Seyidzadənin ikinci filmi "Koroğlu” olur. Belə bir qəhrəmanlıq dastanını ekrana çıxarmaq (1960), bədii kinomuzda ilk genişekranlı film yaratmaq rejissorun cəsarətinin təzahürü olsa da, ssenari Moskvada əsaslı dəyişikliklərə məruz qalır. "O olmasın, bu olsun” filmindəki o qeyri-adi, bənzərsiz aktyor ansamblı ilə müqayisədə bu ifaçılar sönük görünürdülər. Aktyor seçimi obrazın xarakteri, fərdiyyəti ilə üst-üstə düşmürdü. Bu da filmin yaradılması prosesində rejissorun təzyiqlərə məruz qaldığını göstərirdi. Nəticədə "Koroğlu” rejissorun 2-3 il ondan əvvəl çəkdiyi filmdən sənətkarlıq baxımından kəskin fərqlənirdi. 

"Final dəyişdirilməsə, ekranlara buraxılmayacaq” 

60-cı illərdə baş vermiş bir hadisə də Hüseyn Seyidzadəni xeyli sarsıdır. Belə ki, şair Novruz Gəncəli Alla Axundova ilə Hüseyn Seyidzadənin birgə yazdığı "Var olun, qızlar” ssenarisinin ona məxsus olduğunu iddia edirdi. O, məhkəməyə müraciət edərək, bu ssenarinin onun 1961-ci ildə "Azərbaycan” jurnalında dərc edilmiş "Bizim sahildə” adlı əsərindən oğurlandığını bildirir və ssenarinin çəkilişinin saxlanılmasını tələb edirdi. Uzun məhkəmə çəkişmələrindən sonra Alla Axundova Hüseyn Seyidzadənin iştirakı ilə ssenarinin müəllifi kimi təsdiq olunur. Ancaq filmi rejissor Eldar Quliyev çəkir - 1974-cü ildə. 

Hüseyn Seyidzadənin müstəqil rejissor kimi sonrakı iki filmi - "Yenilməz batalyon” (1966) və "Dəli Kür” (1969) olur. "Yenilməz batalyon” istər peşəkarlıq, istərsə də nəzərdə tutulan dövrün pafosunu özündə əks etdirmək baxımından rejissorun mükəmməl işlərindən biridir. Azərbaycan kinosunun ən yaddaqalan nümunələrindən biri olan "Dəli Kür” filminin taleyi isə xeyli ağrılı olur. Moskvada Kino Komitəsinə təhvil verilərkən filmin finalını dəyişdirməyə məcbur edirlər rejissoru. Əks halda film, ümumiyyətlə, ekranlara buraxılmayacaqdı. Nəticədə Hüseyn Seyidzadə məcbur olub filmin axırını dəyişir. Filmin sonluğu əslində belə çəkilmişdi - Cahandar ağa kazakların başçısını qamçı ilə döyür. Sonra atışma başlayır. O, kazakların beşini öldürür. Onu vururlar. Cahandar ağa özünü suya atır, bununla da film qurtarır. Və "Ana Kür” mahnısı oxunur. Lakin bunu qəbul etmir ki, necə olursa olsun bir azərbaycanlı rusu döyə bilməz. Buna görə də rejissor həmin səhnəni kəsərək dəyişir, sonda Allahyar Cahandarı öldürür. Film uzun zaman bu cür göstərildi. Lakin xalq yazıçısı İsa Hüseynovun ciddi səyi nəticəsində filmin ilkin nüsxəsi tamaşaçılara təqdim olundu.

Bu, rejissorun təzadlı kino həyatında aldığı növbəti zərbələrdən biri olur. "Dəli Kür”dən düz 9 il sonra, 1978-ci ildə Hüseyn Seyidzadə sonuncu filmini çəkir – "Qaynana”nı. Həm ilk, həm də son bədii tammetrajlı filmi ilə Hüseyn Seyidzadə adını Azərbaycanın kino tarixinə həkk edir. Qarşısına çıxan, hətta çıxarılan maneələrə, haqsızlıqlara rəğmən. 

"Qatır Məmməd” yenə o günü görmədi... 

Bu 9 il ərzində Hüseyn Seyidzadə bir neçə dəfə böyük haqsızlığa düçar olur. Xüsusən də "Qatır Məmməd” filmi ilə bağlı yaranan problem ona mənən böyük zərbə vurur. İlkin variantda "Gəncəbasarlı qisasçı” adlanan bu film studiyanın 25 oktyabr 1970-ci il tarixli əmrilə Hüseyn Seyidzadəyə verilir. Ssenari isə moskvalı kinodramaturqlar Mixail Maklyarski və Kirill Rapoporta həvalə olunur. Elə ilk oxunuşdaca Hüseyn Seyidzadə ssenaridəki kəm-kəsiri aydın görür və iclasda öz fikirlərini açıqca söyləyir. Ssenari müəlliflərinə məsləhətlərini vermək məqsədilə 3 dəfə Moskvaya ezam olunur. Müəlliflər də əvvəlcə onunla razılaşırlar. Ancaq sonradan Hüseyn Seyidzadənin süjeti tamam dəyişdirməsinə qəti etiraz edirlər. 7 may 1972-ci ildə Moskvadan Bakıya - kinostudiyanın direktoru Adil İsgəndərovun adına məktub ünvanlayırlar: "Hüseyn Seyidzadə rejissor ssenarisinin, eləcə də Respublika və İttifaq Kinematoqrafiya komitələrinin təsdiq etdiyi ssenarilərin bizim ədəbi ssenarimizə qətiyyən dəxli yoxdu. Buna görə də rejissorun düzəlişləri üzərində işləyə bilmərik. Seyidzadə təsdiq edir ki, onun rejissor konsepsiyası milli xarakterlər ruhundadır. Xahiş edirik, Bədii Şurada rejissor ssenarisini müzakirə edəsiniz”. 

Kinostudiyanın Bədii Şurası ssenarini müzakirə edir. Nəticədə rejissor haqlı çıxır və ssenaridəki çatışmazlıqlar aşkar olur. Uzun mübahisələrdən, çəkişmələrdən, yazışmalardan sonra filmin çəkilişinə icazə verilir. Yeni ssenari müəllifləri cəlb olunur. Hüseyn Seyidzadə ssenariyə öz əlavələrini etməklə çəkilişi başa çatdırır. Hətta film barədə o dövrün mətbuatında da məlumatlar yer alır. Lakin kimlərinsə gizli oyunu nəticəsində film 1974-cü ildə Hüseyn Seyidzadədən alınır. Səbəb kimi ssenari üzərində öz bildiyi əməlləri həyata keçirib, filmi istədiyi kimi lentə alıb, 1973-cü il dövlət planını pozub, filmi vaxtında təhvil verməyib və s. göstərilir. 

Beləcə, 4 illik əziyyəti heç sayıb, filmi Rasim Ocaqova verirlər. Deyilənlərə görə, Rasim Ocaqovun qarşısına belə bir şərt də qoyurlar: əgər o, bu filmi çəkib başa çatdıra bilərsə, onda gələcəkdə rejissor kimi film çəkmək imkanı əldə edəcək. Nəhayət, bir neçə rejissorun imtina etdiyi "Qatır Məmməd” filminə Rasim Ocaqov kinoda rejissor kimi ilk işi olaraq quruluş verir. Aktyor heyətini tamamilə dəyişir. Onu da qeyd edək ki, Hüseyn Seyidzadə Qatır Məmməd roluna Əlabbas Qədirovu çəkmişdi. Rasim Ocaqov isə məlum olduğu kimi, Şahmar Ələkbərovu.

Bu, Hüseyn Seyidzadənin kino taleyində aldığı ən böyük zərbə idi. Növbəti zərbə "Dərviş Parisi partladır” filmilə bağlı olur. Bu kinolent də bizə məlum olmayan səbəblərdən Hüseyn Seyidzadənin əlindən alınır. Bütün bu haqsızlıqlar, mənəvi zərbələr onu yormağa, sağlamlığını zədələməyə başlayır. Ürəyi ağrı tapır. Elə bu dərd-qəmlə dolu ürək də onun həyatına son qoyur...

Nə anası, nə sevdiyi qadın, nə də oğlu... 

Bu çəkişmələr onu xeyli sarsıtsa da, sənəti uğrunda mübarizəsini davam etdirir. Ömrünün sonlarına doğru isə bircə sevindirici hadisə baş verir. 9 ildən sonra, nəhayət, ona yenidən film verilir - "Qaynana”. Bu da ümummilli lider Heydər Əliyevin dəstəyi nəticəsində. Hüseyn Seyidzadənin əmisi nəvəsi, Azərbaycan Prezidenti Katibliyinin rəisi Dilarə Seyidzadə ustad sənətkar barədə Lent.az-a danışarkən dedi bu faktı. Onu sadə, xeyirxah, ürəyiaçıq bir insan və sənətkar kimi xatırladı: "Hüseyn Seyidzadə çox gözəl insan idi. Ad günlərdə, məclislərdə biz yerə toplaşırdıq, onun maraqlı söhbətlərinə qulaq asırdıq. O gələn kimi məclisdə ayrı bir mühit yaranırdı. Biz onunla dost idik. Bir dəfə belə məclislərin birində ondan bir məşhur aktrisa barədə soruşdum. Dedim, niyə onu filmə çəkmirsiz? Mənə cavab verdi ki, "kinematoqrafiya kökləri sevmir. Onsuz da ekran insanı bir neçə kilo artıq göstərir. Kök adamı da çəksəm, onda o heç ekrana sığmaz”. O, həqiqətən aktyor seçiminə böyük önəm verirdi və ciddi yanaşırdı. Sözün əsl mənasında sənətkar idi. Ümumiyyətlə, Seyidzadələr ailəsi nəsilli-nəcabətli ailə olub. 19-cu yüzilliyin sonunda qədim Qəmərli kəndində yaşayıblar. Onların vaxtilə İrəvanda yaşadıqları ev indi uşaq bağçasıdır. Hüseyn müəllimin bacısı Həqiqət xanım Şərqdə ilk xanım ortoped-travmatoloqdur. O biri bacısı Zəhra xanım mühəndis idi. Qardaşları Həsən Seyidov Mərkəzi Komitədə kənd təsərrüfatı üzrə müavin, atam Bağır Seyidzadə görkəmli jurnalist, diplomat, nazir, İbrahim Seyidov təyyarə mühəndisi olub. Ümumiyyətlə, o nəslə "Qara seyidlər” deyirdilər. Bu da onların ağır seyid olmaları ilə əlaqədardır. Ancaq təəssüf ki, belə bir ailənin üzvü, həm də əsl sənətkar, ustad olan Hüseyn Seyidzadə çox böyük haqsızlıqlara, ədalətsizliklərə düçar oldu. Ürək ağrısı tapdı. Həm də təəssüf ki, ömrünün sonuna qədər tək-tənha yaşadı”.

Dilarə Seyidzadə danışır ki, Hüseyn Seyidzadə xoşbəxt yaşamaq istəyirdi. Ancaq nə həyatda, nə də sənətdə onu xoşbəxt adlandırmaq olmazdı. O, ömrünü sonuna qədər ailə sahibi olmadı. Baxmayaraq ki, sevdiyi qadın və bir oğlu vardı. Onunla Moskvada oxuyub işlədiyi zaman tanış olmuşdu. Elə o xanımdan da bir oğlu dünyaya gəlmişdi. Uşağa atasının adını vermişdi – Əli. Onların hansı səbəblərdən bir yerdə yaşamadıqları məlum olmasa da, Bakıya qayıdandan sonra da əlaqələrinin itməməsi dəqiqdi. Oğlu Bakıya gəlib-gedirdi. Amma sonralar hansısa səbəblərdən əlaqə itdi. Hətta nə sevdiyi qadın, nə də oğlu ölümündən xəbər tutmadı, yasına, məzarı üstünə gəlmədi. İndi də onların harada yaşadıqları, sağ olub-olmamaları bilinmir. Hüseyn Seyidzadənin vəfatından xəbər tutmayanlardan biri də anası Ruqiyyə xanım oldu. Bu qara xəbərə dözə bilməyəcəyindən qorxub qoca anadan oğlunun ölümünü gizlədirlər. Ancaq bu ayrılıq da uzun çəkmir. Az sonra ana da haqq dünyasına qovuşur...

Hüseyn Seyidzadə isə həyatla xəstəxanada vidalaşır... Onu haldan salan ürək ağrılarına baxmayaraq, yaşayıb-yaratmaq eşqi ilə hər gün kinostudiyaya gəlib gedərdi, işləməkdən yorulmurdu. Amma yenə də xoşagəlməz hadisələr, ünvanına deyilən haqsız iradlar, ədalətsizliklər hər addımda onu izləyir, işinə mane olurdu. Günlərin birində kinostudiyadakı iclasda yaranmış münaqişə vaxtı ona deyilən haqsız iradlara ürəyi dözmür və səhhəti pisləşir. Bir ay xəstəxanada müalicə olunur. Evə getməyinə bircə gün qalmış ürəyi partlayır. 1979-cu il iyunun 2-də - 70 yaşını tamamlamağa 4 ay 13 gün qalmış. Ölüm də onu haqsızlıqdan qurtara bilmir. Adi qəbiristanlıqların birində səssiz-səmirsiz, sakitcə dəfn olunur. 1988-ci ildə buraxılan "Azərbaycanın kinorejissorları” kitabına da adı salınmır...

Bu gün Hüseyn Seyidzadənin doğum günüdür. Dilarə Seyidzadənin sözlərinə görə, belə sənətkarların xatırlanması vacibdir: "Hüseyn Seyidzadənin çəkdiyi filmlər indi də tamaşaçılar tərəfindən baxılır və sevilir. Belə insanları həmişə yada salmaq lazımdır. Amma bunu onların qohumları etməməlidir. Kino təşkilatları, bu sahənin adamları Hüseyn Seyidzadənin necə bir insan və ustad olduğunu bilirlər. Yubileyi qeyd etmək təşəbbüsü də onlar tərəfdən gəlməlidir. Hər halda, belə bir korifey sənətkar unudulmamalıdır. Çünki o, bütün qəlbi, mənəviyyatı və sənəti ilə bu xalqa bağlı idi”.