Qlobal

Asif Nərimanlı

Münaqişə başa çatdı və Qarabağda erməni icması Azərbaycan vətəndaşı olaraq yaşayacaqlar, əvvəllər olduğu kimi...

Bu yeni reallıq bir neçə dəfə gündəmə gələn tarixi sualı yenidən aktuallaşdırır: Qarabağın yerli əhalisi əslən etnik ermənidirmi, yoxsa?

3 il öncə "kavkazplus” saytında yayımlanan araşdırma bu suala, daha doğrusu, əkəriyyətin həqiqət bildiyi yalana aydınlıq gətirməyə imkan verir.
 
İlk diqqətçəkən fərq...

Qarabağ erməniləri həm zahirən, həm də mentalitet olaraq Ermənistanda yaşayan ermənilərdən fərqlənir və daha çox azərbaycanlılara bənzəyir. Bu bənzərlik tarixi yenidən vərəqləməyi vadar edir. Onlar əslində etnik olaraq kimdir?

Qarabağ sakinlərinin əksəriyyəti Qafqaz Albaniyasının qədim əhalisinin nəsilləridir. Bölgəyə İslam dini gələndə bir hissəsi bu dini qəbul edir, digərləri xristian olaraq qalır. Dini fərqlilik zamanla onları uzaqlaşdırır və xaçpərəstlər sonradan bölgəyə gələn ermənilərlə yaxınlaşır, onların dilini mənimsəyir.

Bəzi sübutlar...

1. Ermənistandakı ermənilər arasında yayılan genetik xəstəliklərə Qarabağdakı "ermənilər” arasında rast gəlinmir. 

Bu xəstəlik ermənilərin bu ərazilərə köçdüyü Aralıq dənizinin şərq sahilləri (indiki Suriya, Livan əraziləri) və Balkan yarımadasının cənub hissəsi üçün tipikdir. 

2. Qarabağda yaşamış etnosların ermənilərə heç bir aidiyyəti yoxdur. Bu etnoslar daha çox alban nəslindən gələn Dağlıq Dağıstanın xalqlarına yaxındır. Ermənilər bura gələndən sonra yerli tarixi və mədəniyyəti məhv edərək, ermənizmi yaydılar. 

3. Qafqaz Albaniyasının dini cəhətdən də erməni kilsəsinə heç bir yaxınlığının olmaması digər sübutlardan biridir.

Azərbaycan xaçpərəstləri necə "erməni” oldu?

Qarabağın məbədlərində köhnə alban yazılarının ermənilər tərəfindən şüurlu şəkildə dəyişdirildiyinə dair bir çox fakt var. Ermənilər yazıların üzünü köçürür və "təmiz erməni” variantına çevirirdilər. Bununla belə alban xaçpərəstlər öz dillərini və etnik şüurlarını uzun müddət saxlayırdı. Hətta XVIII əsrdə bölgəyə gələn səyyahlar qeyd edirdilər ki, Qarabağdakı xaçpərəstlər dinlərinə görə ermənilərdən fərqlənirlər. 

1830-cu illərdə çar Rusiyası alban kilsəsini ləğv etdi və kilsənin bütün mülkiyyətini erməni Qriqorian kilsəsinə verdi. Beləliklə, yerli xaçpərəstlər də erməni kilsəsinə inananlar kimi təqdim olundu.

Ləğv olunan Alban katalikosu Eçmiədzin katalikosuna tabe edildi. Rusiya imperiyasında erməni kilsəsinə inananların hamısı, o cümlədən Qarabağın alban əhalisi erməni hesab olunurdu. Bundan sonra İrandan və Türkiyədən ermənilər kütləvi sürətdə Qarabağa köçü başladı. Buna rəğmən, yerli alban xalqının assimlyasiya edilməsi tamamilə mümkün olmadı. Çünki Qarabağa köçən ermənilərin əksəriyyəti tacirlər idi. Onlar ticarət-sələm şəbəkəsini yaratdılar və özlərini Qarabağın yerli əhalisindən üstün tuturdular, hətta onlarla nikaha belə daxil olmurdular. Qarabağ ilk köçən ermənilər sonradan Rusiya imperiyasının böyük şəhərlərinə getdilər. Erməni din adamlarının səylərinə baxmayaraq, Azərbaycan xaçpərəstləri öz tarixi yaddaşını saxlayırdı.

Və ermənilik burada yenidən işə düşür: terror və qətllər

Erməni keşişlər vəziyyəti dəyişmək üçün başqa fərqli üsullara əl atdı: Alban katalikosuna gəlmə erməniləri keşiş təyin etmək üçün hakimiyyət nümayəndələrini satın alırlar.

Ermənizm həm də siyasi xətt üzrə yayılırdı. Bu, "daşnaksütyun”un gəlişindən sonra xüsusilə gücləndi. Daşnaklar ilk növbədə əhali arasında erməni millətçiliyinin kök salmasına diqqət yetirirdi. Erməniləşməyə etiraz edən yerli əhali təqiblərə məruz qalır, terrorla üzləşirdi. Daşnaklara yardım etmək istəməyənlər qətlə yetirilirdi. 

Qarabağ xaçpərəstləri terror və qətllərdən qaçmaq üçün gerçək kimliklərini gizlətməyə, "erməni kimi yaşamağa” məcbur oldu. Qarabağın işğal altında olduğu 30 ildə də etnik kimliyinin erməni olmadığını deyənlər ciddi təzyiqlərə məruz qalıb. Ermənistan son 30 ildə bu həqiqəti tamamilə unutdurmaq, bölgənin demoqrafik vəziyyətini dəyişdirmək üçün kütləvi köçürmə siyasəti apardı. Lakin bölgənin yerli əhalisi arasından başqa ölkələrə gedə bilənlərin bəziləri gerçək həqiqəti dilə gətirməkdən çəkinmirlər.

Ukraynada yaşayan Artur Ağacanov onlardan biridir. Artur illərdir Qarabağın yerli əhalisinin erməni olmadığı həqiqəti ilə bağlı aktiv mübarizə aparır.
Bir çox nüans da bu tarixi gerçəyə diqqəti artırır:

 - Qarabağda yaşayanlarla Ermənistanda yaşayanların dil fərqi: hətta danışarkən çox vaxt bir-birini anlamadığı deyilir;

- Ermənistanda "Qarabağ ermənisi” yarlığının olması: bir çox erməni onları erməni hesab etmir, "ikinci növ” insan kimi yanaşır (44 günlük müharibədə Ermənistana gedənlərin üzləşdiyi münasibət bunu bir daha sübut etdi);

- Yerli mətbəxin və bir çox adət-ənənənin fərqli olması;

Hərçənd, indi Qarabağda erməni ilə etnik albanın kim olduğunu ayırd etmək çox çətindir. Ayırd edə bilməsək də bu tarixi bilməyimizdə fayda var...