Qlobal

İslam dinində ilk narazılıq: iqtidar və Fədək bağları ilə bağlı siyasi qarşıdurma

I YAZI
Bəri başdan qeyd edim ki, müsəlman olmasam da, ateist də deyiləm və İslam dinindən imtina etdiyim günə qədər şiə məzhəbinə aid ailənin üzvü olmuşam. Hətta bir neçə il bu məzhəbin dini rituallarına əməl etməklə namaz qılmış, oruc tutmuşam. Bəs, niyə mən İslamdan uzaqlaşdım – bu, tamam başqa bir mövzunun söhbətidi, bu haqda bir neçə yazım da var, istəyənlər səhifəmdən tapıb oxuya bilərlər. Mən bu yazıda fərqli mövzuya – "Aşura məsələsi”nə, şiələrin təbirincə desək, Kərbəla vaqiəsinə öz şəxsi münasibətimi ortaya qoymaq istəyirəm. Bacardıqca çalışacağam ki, hadisəyə münasibətimdə tərəf olmayım, məsələyə sırf siyasi və tarixi aspektdən yanaşım.

Kərbəla hadisəsinin dini-məzhəbi tərəfi, başqa sözlə desək, baş verənlərin ilahi məqamla bağlanılması məni əsla maraqlandırmır. Çünki hadisəyə bu prizmadan yox, sırf siyasi-tarixi olay kimi baxıram. Hadisədə kim haqlıdır, kim haqsız – bu da məni maraqlandırmır. Mənim əsas məqsədim tarixi faktlara əsaslanaraq, hadisənin baş vermə səbəblərini xülasə etməkdir. Nəticəni qoy oxucu özü çıxarsın. Bunun üçün isə, 681-ci ildən çox daha əvvələ, Məhəmmədin ölümündən dərhal sonra İslam icmasında ilk parçalanmaya – peyğəmbərin qızıyla Əbu Bəkr və Ömər ibn Xəttab arasında siyasi qovğanın başlamasına, xilafətin 3-cü xəlifəsi Osman ibn Affanın sui-qəsdlə öldürülməsindən sonra qarşıdurmanın daha da kəskin xarakter alması və nəticədə icmada antoqonist ziddiyyətdə olan müxtəlif partiyaların ortaya çıxması məsələsinə geri dönmək lazımdır.

İlk əvvəl İslamın iki əsas cərəyanı sünnülük və şiəliyi bir-birindən fərqləndirən, bu fərqliliyin hətta düşmənçilik səviyyəsinə çıxmasına yol açan nüanslara diqqət edək. Şiələrdən fərqli olaraq sünnü məzhəbinin 4 qolu da (hənəfi, hənbəli, maliki, şafii) ilk 4 xəlifəni "Xalifeyi Raşidun”, yəni haqq xəlifələr, böyük xəlifələr kimi qəbul edirlər. Şiələr isə ilk üç xəlifəni inkar edir, yalnız Əli ibn Əbu Talibin haqq xəlifə olduğu düşüncəsini müdafiə edirlər. İki məzhəbin ibadət məsələsinə münasibətdə də kəskin fərqlər var. Sünnülər üçün ibadətin 5 əsas şərti bunlardır:
– şəhadət;
– namaz;
– oruc;
– zəkat;
– həcc.

Şiələr isə bura vilayət, təharət və cihadı da əlavə edirlər. Ən böyük narazılıq da məhz vilayət məsələsinin üstündədi. Doğrudu, fiqhi məsələlərdə də fərqliliklər var, ancaq bu İslam aləminin parçalanmasında önəmli rol oynamır. Belə ki, sünnülüyün özünün 4 qolunda da bu sahədə fərqliliklər olur və bu, qəbuledilən sayılır. Vilayət məsələsi isə, islamın bölünməsində ən böyük amildi. Əgər sünnülər əsas dəlil kimi Quranı, sünnəti, icma və kiyası (müqayisə) götürürlərsə, şiələr hər şeyi vilayət məsələsinə bağlayırlar, həm də onu imamətlə eyniləşdirirlər. Onların düşüncəsinə görə, Əli ibn Əbu Talib Məhəmməd peyğəmbərin tək varisidi və ondan sonra müsəlmanların dini və dünyəvi başçısı yalnız Əli soyundan gələnlər olmalıdı. Şiə məzhəbində olanlar buna dəlil olaraq "əş-Şura” surəsinin 23-cü ayəsini göstərirlər: "İman gətirib yaxşı işlər görən qullarına Allahın müjdə verdiyi (nemət) budur. De: "Mən sizdən bunun əvəzində qohumluq sevgisindən başqa bir şey istəmirəm”. Kim bir yaxşılıq etsə, onun savabını artırarıq. Həqiqətən, Allah Bağışlayandır, şükrün əvəzini verəndir”.

Şiələr iddia edirlər ki, ayədə qohumluq məsələsi vurğulanırsa, deməli, Əli ibn Əbu Talib nəzərdə tutulur. Sünnülər isə tamam fərqli mövqe ortaya qoyurlar. Onlar iddia edir ki, bütün Qüreyş bir-birinə qohumdur. Bu səbəbdən də, xəlifə seçkisi bütün icma tərəfindən, ancaq qüreyşilərin içərisindən seçilməlidir. Məsələyə bitərəf mövqedən baxdıqda sünnülərin təklifi daha mütərəqqi kimi görünür.

Şiələr vilayət və peyğəmbərdən sonrakı canişinlik məsələsində "Qədir-Xum” hadisəsini də dəlil kimi göstərirlər. Bəzi iddialara görə, Məhəmməd ibn Abdullah son həccindən geri dönərkən (hicrətin 10-cu, miladi tarixiylə 632-ci ildə) Məkkə ilə Mədinə arasında yerləşən Qədir-Xum adlı yerdə bir xütbə oxumuş və əmisioğlu Əlini özünə varis təyin etmişdir. Bu məsələni (Qədir-Xum xütbəsi) Əhməd ibn Hənbəl ("Müsnəd”, 1-ci cild, səh. 254) və Tirmizi kimi ("Sünən”, V cild, səh. 633) öndə gələn sünnü hədis toplayıcıları və üləmaları da təsdiq edirlər. Ancaq hadisə sünnülər tərəfindən təsdiq olunsa da, xütbənin yozumu, təfsiri fərqlidir.

Peyğəmbərin xütbəsinin maraq çəkən hissəsi tarix kitablarında belə təsvir olunur:
"Ey insanlar! Mən sizin aranızda iki nəfis və dəyərli əmanət qoyuram. Biri Allahın kitabıdır, digəri mənim əhli-beytim və itrətimdir…
Allah mənim mövlamdır, mən də möminlərin mövlasıyam. Ey camaat, mən hər kəsin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır. Pərvərdigara! Əlini sevənləri sev, onun düşmənləri ilə düşmən ol! Ona məhəbbət bəsləyənlərə məhəbbət bəslə! Ona kömək edənlərə kömək et, köməyini əsirgəyənlərdən köməyini əsirgə! O hər yerdə olsa, haqqı onunla birlikdə dövr etdir!”

Şiələr bu xütbəni birbaşa Əlinin peyğəmbərdən sonra canişin təyin olunmasının dəlil-sübutu kimi göstərir, imamət və vilayətin o və özündən sonra gələn soyunun ilahi tərəfindən verilmiş haqqı kimi dəyərləndirirlər. Sünnülər isə, "Əli zatən bizim mövlamız, dostumuzdur” desələr də, imamət və vilayətin ilahi bir qərar olmayıb, icma tərəfindən seçki yolu ilə müəyyən olunmalıdır fikrini müdafiə edirdilər.

Bu məsələdə mühüm bir amil də var. Sünnülərin tezisini haqlı sayan və o dövrün tarixi hadisələrini nəql edən ərəb və islam tarixçilərinin əsərlərindən görünür ki, ilk 3 xəlifənin seçkisi vaxtı Əli heç bir etiraz irəli sürmür. Hətta 1-ci xəlifə Əbu Bəkr ölməmişdən öncə sonrakı xəlifənin Ömər ibn Xəttab olmasını tövsiyyə edəndə bu fikri ilk müdafiə edənlərdən olub. 2-ci xəlifə isə, əslən iranlı olan, Zərdüşt dininin daşıyıcısı Firuz tərəfindən yaralandıqda öləcəyini bildiyindən özündən sonra xəifə olması üçün 4 nəfərin namizədliyini irəli sürür və deyir ki, onlar öz aralarından xəlifəni müəyyən edənə qədər icma nümayəndələri onları müzakirə gedən evdən bayıra buraxmasınlar. İki namizəddən biri Əlinin, digəri də Osmanın xeyrinə geri çəkilir. Əli özü də "Osman məndən daha layiqdir” deyib, onun xeyrinə namizədliyini geri götürür. Burda ortaya istər-istəməz sual çıxır: əcəba, əgər Əlinin canişinlik məsələsi ilahi bir qərar idisə, nədən Əli özü bu qərarın əleyhinə gedib, digər namizədlərin xeyrinə geri çəkilirdi? Şiələr bu məsələyə müəyyən cavablar versələr də, bu, qaneedici cavablar deyil, çünki islam inancına görə heç nə ilahi qərarın önünə keçə bilməz. Bu onu göstərir ki, həmin dövrdə müsəlmanlar və elə Əlinin özünün düşüncəsində xəlifəliyin ona aid olması barədə hər hansı bir ilahi göstərişin olduğuna dair təsəvvürlər olmayıb. Şübhəsiz ki, bu haqda deyilənlər çox sonradan ortaya atılmış iddialardır.

Elə isə Qədir-Xum xütbəsinin arxasında yatan məqsəd nə olub? Bilindiyi kimi, Məhəmməd ibn Abdullah özündən sonra oğul varisi buraxmayıb, onun iki oğlu kiçik yaşlarında dünyasını dəyişib. Əli isə onun ən yaxın qohumu və həm də soyunun davamı olan nəvələrinin atası idi. Mümkündü ki, o, Əlini özünə varis olaraq göstərsin. Lakin müsəlmanlar, elə Əlinin özü də onun bu istəyinin ilahi əmr kimi dəyərləndirməyiblər, yoxsa adam niyə öz haqqından, hələ bu haqq ilahi əmrlə süslənibsə, imtina etsin ki? Deməli, Məhəmməd ibn Abdullahın bu istəyi İslam aləmində traybalizmin ilk nümunəsi kimi qəbul oluna bilər.

Digər diqqət çəkən məqam da budur: "Aranızda iki əmanət qoyub gedirəm: Quran və əhli-beytim!” Bu, onu göstərir ki, oxuyub-yazmağı bilməsə də, bizim də onu qəbul edib etməməyimizdən asılı olmayaraq, Məhəmməd kifayət qədər səriştəli siyasətçi və dövlət adamı olub. Mənim şəxsi düşüncəmə görə, İslam səfsətəsini bir tərəfə qoysaq, o, bütün müsbət və mənfi keyfiyyətləri ilə birlikdə ərəb xalqının yetirdiyi ən böyük şəxsiyyətdi. Məhəmməd ona qədər bədəvi həyat tərzi sürən ərəb xalqını bir yerə toplaya bildi və nəticədə bir neçə əsr dünyanın böyük bir qisminə hökm edən klerikal xarakterli, ancaq ərəb milliyətçiliyi üzərində qurulan böyük bir imperatorluğun təməllərini atdı. O buna Quranla nail oldu. Və Məhəmməd çox gözəl bilirdi ki, ona qədər bir-biri ilə savaş halında olan çoxsaylı ərəb qəbilələrinin birliyi yalnız Quranla mümkündü. Yəni Quran ərəb qəbilələrini birləşdirən yeganə səbəb rolunu oynayırdı. Elə "Quranı sizə əmanət qoyub gedirəm” fikri məhz ərəb qəbilələrinin yenidən parçalanmasının qarşısını almağa hesablanmışdı.

"Əhli-beytimi sizə əmanət qoyub gedirəm” fikrinin arxasındakı məqsəd də olduqca diqqət çəkən, maraqlı nüansdır. Məkkənin fəthindən sonra qüreyşilərin ən böyük və ən varlı qollarından biri – əməvilər kimi tanıdığımız bəni Ümeyya bütövlüklə İslam dininin qəbul etdilər. Bəziləri məsələnin bu üzdə görünən tərəfinə baxaraq, "Əbu Süfyan və tərəfdarları buna məcbur idilər” kimi tezisi ortaya atırlar. Amma, əslində, Əbu Süfyan olduqca bilgili, dünyagörüşlü, siyasəti dərindən anlayan ərəb liderlərindən idi. O anlayırdı ki, İslam qarşısıalınmaz bir dalğa kimi gəlir. Və əsas məqsədi ərəblər üçün bir dövlət qurmaq olan əməvilərin rəisi bu faktordan istifadə etməyi qərara alır. Məhz onun göstərişi ilə 630-ci ildə Məkkəyə daxil olan müsəlman ordusuna heç bir müqavimət göstərilmir. Nəticədə həm Məkkə talan və soyğunçuluqdan xilas olur, həm də bütün məkkəlilərin könüllü şəkildə yeni dini qəbul etməsi ərəblər arasında birlik və bərabərliyə zəmin yaradır. Bu nöqteyi-nəzərdən əminliklə demək olar ki, yeni yaranan dövlətdə Əbu Süfyanın xidməti heç də Məhəmməddən az olmayıb.

Məkkənin fəthindən sonra yeni yaranan dövlətin və ordunun idarə olunmasında əməvilər nəslinin nümayəndələri də fəal şəkildə iştirak etdilər. Peyğəmbər buna məcbur idi. Həm əməvilərin qarşısında ciddi bir maneə yox idi, çünki onlar da artıq müsəlman idilər, haşimilərlə eyni hüquqlara sahib idilər, həm də çoxsaylı, imkanlı və qüreyşilərin ən bilikli, savadlı, oxuyub-yazmağı bilən bu qəbiləsini gözardı etmək olmazdı, onların dövlət idarəetməsində fəal iştirakı öz növbəsində inkişafı da gətirəcəkdi. Ancaq Məhəmmədin narahat olduğu bir məqam da vardı: Bədr döyüşü!

Bədrdə müsəlmanlar məkkəlilərə qalib gəlmişdilər. Bu döyüşdə əməvi nəslinin bir çox öndə gələn isimləri həlak olmuşdu. Məhəmməd bilirdi ki, ərəblər arasında kin və intiqam hissi çox yüksəkdi. Bu səbəbdən də dövlətin əsas rıçaqlarında təmsil olunan əməvilərin haşimilərdən intiqam ala biləcəyi əndişəsini daşıyırdı. Elə bu səbəbdən də mümkündür ki, "Əhli-beytimi sizin aranızda əmanət qoyub gedirəm” deməklə (həm də bu sözləri 3 dəfə təkrar etməklə) nəslinin can sağlığı üçün zəmanət istəyirdi.

İslam tarixindən gördüyümüz qədərilə ilk 2 xəlifə zamanında Əli ibn Əbu Taliblə iqtidar arasında heç bir çəkişmə olmayıb. O, həm Əbu Bəkr, həm də Ömər ibn Xəttabın avtoritetini qəbul etmiş, onların yürütdüyü siyasətlə barışmalı olmuşdu. Doğrudu, Əlinin həyat yoldaşı və peyğəmbərin qızı Fatimə binti Məhəmməd Əbu Bəkrin hakimiyyətini qəbul etmir və xəlifəliyin Əliyə aid olduğunu irəli sürürdü, çünki o, peyğəmbərin əmisioğlu və dolayısıyla varisi sayılır. Göründüyü kimi, narazılıq islami prinsiplərdən daha çox iqtidar və varislik məsələsi üstündə olub. Bundan başqa, Fatimə və iqtidar arasında "Fədək bağları” deyilən bir yer üstündə də ciddi narazılıq yaranmışdı.

Fədək bağları Hicaz bölgəsində, Mədinənin 160 kilometrliyində Xeybər adlı yerdə, əvvəllər yəhudilərə aid böyük sahəni əhatə edən xurma bağlarıydı. Məhəmməd bilirdi ki, xurma bütün Ərəbistanda strateji əhəmiyyət daşıyan (bu günkü neft kimi) bir məhsuldur və yəhidilərə çox böyük gəlir gətirir. O, həm o gəliri ələ keçirmək, həm də yəhudiləri zəiflətmək üçün Xeybərə hücum əmri verir. Yəhudilər sülh qarşılığında Fədək bağlarından əldə olunan gəlirin tən yarısını Məhəmməd ibn Abdullaha verməyə razı olurlar. Məhəmməddən sonra Ömər ibn Xəttab yəhudiləri Ərəbistan yarımadasından çıxardığı zaman Fədək bağlarının onlara aid hissəsini 50 min dirhəm ödəməklə alır və beytül-mala (xəzinəyə) dövr edir.

Fatimə iddia edirdi ki, Fədək onun şəxsi malı olmalıdı, çünki o, bu haqqı Allahın kəlamı ilə əldə edib. Dəlil olaraq da "əl-İsra” surəsinin 26-cı ayəsini göstərirdi: ”Qohum-əqrabaya da, miskinə də (pulu qurtarıb yolda qalan), müsafirə də haqqını ver. Eyni zamanda (mal-dövlətini əbəs yerə) sağa-sola da səpələmə!”

Yeri gəlmişkən, şiə üləmaları – Əllamə Kuleyni, Şeyx Səduq, Şeyx Razi, Seyid Haşim Bəhrani və digərləri təfsir və tarix kitablarında adı keçən ayənin nazilolma səbəbini Fədək bağları ilə əlaqələndirir və Fatimənin haqqı olduğunu bildirirlər. Ancaq qarşı tərəf, Əbu Bəkr və Ömər ibn Xəttab da Məhəmməddən bir hədisi – "peyğəmbərlər irs buraxmaz, öldükdən sonra onlara aid qəzavat vaxtı qazanılan bütün var-dövlət müsəlmanlara aiddir” hədisini əsas gətirərək, Fədək bağlarının xəzinəyə aid olduğunu bildirirlər. Bununla belə, peyğəmbər ailəsinə "Beytül-maldan” ehtiyacları qədər vəsait ayrılır. Bütün bu xatırlatmaları etməkdə məqsəd odur ki, sonradan sünnü və şiə olaraq iki böyük qola ayrılan müsəlmançılıqda ilk narazılıqların səbəbini göstərim…

Ardı var